Zgodnie art. 23 Kodeksu cywilnego „Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego”. Zgodnie z art. 24 §1 Kodeksu cywilnego „Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny”.
Jak zgodnie przyjmuje się w orzecznictwie i nauce prawa, powołanie się na okoliczność wyłączającą bezprawność, polegającą na działaniu w ochronie uzasadnionego interesu, bądź w ramach porządku prawnego może być niewystarczającą podstawą ekskulpującą w wypadku wykazania niezgodności twierdzenia dotyczącego danego faktu z prawdą. W sytuacji, gdy dochodzi do takiej kolizji należy przypisać pierwszeństwo prawdzie materialnej (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2000 r., II CKN 670/08, nie publ.). Sąd Najwyższy przesądził, że nie wyłącza bezprawności naruszenia dóbr osobistych, odwołanie się do ustawowego zakresu kompetencji.
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w uzasadnieniu wyroku z dnia 3 lutego 2023 roku, sygn. akt II SA/Wa 2001/22, stwierdził: „Odnotować przy tym wypada, że informacja IPN o przebiegu służby ma charakter dokumentu urzędowego potwierdzającego fakt oraz okres służby w instytucjach i formacjach wymienionych w art. 13b ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym. Nie ma trybu administracyjnego, aby taką informację zaskarżyć, poddać kontroli nawet formalnej, zakwestionować czy zmienić jej treść. Konstrukcja ta pozbawia funkcjonariuszy możliwości składania wniosków dowodowych dotyczących przebiegu i charakteru ich służby, a przede wszystkim pozbawia możliwości podważenia i zażądania weryfikacji ustaleń przyjętych przez IPN (vide wyrok NSA z 12 stycznia 2023 r., sygn. akt III OSK 2057/21). Natomiast informacja IPN nie przesądza o tym, czy służba w danym okresie obejmowała wykonywanie obowiązków polegających na bezpośrednim zaangażowaniu w realizację zadań i funkcji państwa totalitarnego, czy też nie miała takiego charakteru. Tego rodzaju ustalenie należy do kompetencji Ministra w ramach postępowania prowadzonego na podstawie art. 8a ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym, z czego w przedmiotowej sprawie organ się nie wywiązał.”
Zatem stwierdzenia zawarte w uzasadnieniach uchylanych w postępowaniach sądowoadministracyjnych decyzji o zindywidualizowanym zaangażowaniu się w działalność typowo charakteryzującą ustrój państwa totalitarnego i utożsamianiu się z ustrojem totalitarnym mogą naruszać godność i dobre imię stron postępowań administracyjnych. Tak samo z naruszeniem godności możemy mieć do czynienia w decyzji administracyjnej obniżającej policyjną emeryturę lub rentę, wydanej przez Dyrektora Zakładu EmerytalnoRentowego MSWiA, która została zmieniona przez sąd powszechny wobec niepotwierdzenia, że policyjny emeryt lub rencista kiedykolwiek pełnił służbę na rzecz totalitarnego państwa.
W tym miejscu wypada przytoczyć fragment uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2019 roku, sygn. akt IV KK 365/18: „Już w orzecznictwie Sądu Najwyższego z okresu międzywojennego wskazywano, iż „prawność oświadczeń wyłączających bezprawność czynu zniesławiającego inną osobę ze względu na działanie wynikające bądź z uprawnień, bądź z obowiązków, w pełni uzależniona jest od tego czy cel, któremu mają służyć był celem rzeczywistym, a nie pozornym i czy środki służące do osiągnięcia tego celu nie były sprzeczne z zasadami dobrych obyczajów. Omawiane oświadczenia tracą swój prawny charakter, jeżeli z formy tych oświadczeń nie usprawiedliwionej daną sytuacją, bądź z okoliczności im towarzyszących wynika zamiar zniesławienia” (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 1934 r., 3 K 469/33, Zb. O. 1934, z. 9, poz. 185). (…) Przypomnieć należy, że art. 10 ust. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, której Polska jest stroną, stanowi wprost, iż ochronę dobrego imienia (jak również innych praw człowieka) traktować należy jako podstawę do ograniczeń wolności wypowiedzi. Podobną zasadę wyraża art. 19 ust. 3 lit. a Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych uchwalonego przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Trzeba tu również zauważyć, że Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ stwierdza w art. 12, iż nikt nie może być poddany arbitralnemu ingerowaniu w jego życie prywatne, rodzinne, domowe, korespondencję ani też atakom na jego honor i dobre imię, a każdy ma prawo ochrony prawnej przeciwko takim ingerencjom i atakom.”
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 grudnia 2002 roku, sygn. akt II CKN 167/01 (niepubl.), decyzja administracyjna, oraz jej uzasadnienie mogą stanowić bezprawne naruszenie dóbr osobistych jeżeli decyzja podjęta została poza kompetencjami organu, który ją wydał lub nie w celu urzędowym albo bez podstawy prawnej. Bezprawność wyłącza zatem jedynie działanie w ramach kompetencji organu, na określonej podstawie prawnej oraz w celu urzędowym (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2010 roku, sygn. akt V CSK 352/09). Decyzja administracyjna może naruszać dobra osobiste i być bezprawna jeżeli wydana została nie w celu ochrony uzasadnionego interesu społecznego lecz np. w celu szykanowania jej adresata i nie ma podstawy prawnej. Umieszczenie w treści uzasadnienia decyzji słów o utożsamianiu się z ustrojem totalitarnym i innych subiektywnych ocen, które nie znajdują uzasadnienia w ustalonym stanie faktycznym, nie było konieczne do wydania decyzji i nie służyło celowi urzędowemu. Odnoszenie się do sfery wewnętrznych przeżyć człowieka, jego emocji, światopoglądu i ocena polityczna były poza kompetencjami organu administracji oraz mogą mieć znamiona umyślnej zniewagi dokonanej w złej wierze.
Ochronie prawnej podlega cześć człowieka, w ramach której można wyróżnić pojęcie godności osobistej. W świetle orzecznictwa i piśmiennictwa pojęcie czci obejmuje dwa aspekty: zewnętrzny rozumiany jako dobre imię, dobra opinia, dobra sława oraz wewnętrzny przejawiający się w godności osobistej, wyobrażeniu o własnej wartości (podobnie Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z 8 czerwca 1971 r., III PZP 12/71, publ. OSNCP 11/71 poz. 188; w wyroku 25 kwietnia 1989 r. I CR 143/89, publ. OSPiKA 1990 poz. 330 oraz w wyroku z 7 listopada 2000 r., I CKN 1149/98, LEX nr 50831). Zważywszy, że propagowanie totalitarnego ustroju państwa stanowi przestępstwo stypizowane w art. 256 § 1 Kodeksu karnego, to niewątpliwie pomówienie o zindywidualizowane zaangażowanie się w działalność typowo charakteryzującą ustrój państwa totalitarnego narusza godność osobistą. Stwierdzenia zawarte w uzasadnieniu decyzji powinny przyjąć odpowiednią formę, zwłaszcza, że są formułowane w sposób zaplanowany i przemyślany, a już w szczególności gdy sporządzane są przez pracowników organu administracji, którzy powinni mieć wiedzę prawniczą.
W wyroku z 4 kwietnia 2001 roku, sygn. K 11/00, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że: „będąc źródłem praw i wolności jednostki, pojęcie godności determinuje sposób ich rozumienia i urzeczywistniania przez państwo. Zakaz naruszania godności człowieka ma charakter bezwzględny i dotyczy wszystkich. Natomiast obowiązek poszanowania i ochrony godności nałożony został na władze publiczne państwa”. Natomiast Traktat o Unii Europejskiej w art. 2 wskazuje, iż: „ Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności demokracji, równości, państwa prawnego jak również poszanowania praw człowieka, w tym prawa osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn.” Istotą godności człowieka jest jego podmiotowość, a więc swoboda postępowania zgodnie z własną wolą. Nie można zatem sprowadzać roli jednostki tylko do przedmiotu, którego nie da się z jej godnością pogodzić. W tym sensie zasada godności człowieka pozostaje punktem wyjścia dla reguły wolności. Jeśli zatem godność człowieka jest nienaruszalna to musi być szanowana i chroniona.
Art. 35 ust. 1 ustawy zaopatrzeniowej stanowi, że jeżeli wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania przez organ podległy odpowiednio ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych, Ministrowi Obrony Narodowej lub Ministrowi Sprawiedliwości obowiązków wynikających z ustawy osoba uprawniona do świadczeń poniosła szkodę, organ ten jest obowiązany do jej naprawienia stosownie do przepisów prawa cywilnego. Przepisy kodeksu cywilnego wyróżniają dwa rodzaje szkody, których ukazanie się tworzy powstanie obowiązku świadczenia odszkodowawczego. Są to szkody majątkowe i szkody niemajątkowe. Kryterium, które pomaga nam wyróżnić z jakim rodzajem szkody mamy do czynienia jest właściwość dobra, które uległo naruszeniu.
Szkoda niemajątkowa powstaje w rezultacie naruszenie dóbr osobistych i jest określana mianem krzywdy, natomiast świadczenie mające zrekompensować jej negatywne skutki określa się zadośćuczynieniem (czytaj: https://pirozek.pl/blog/szkoda-pojecie-i-rodzaje-szkody/).
Dziękujemy za powyższą refleksję. Zapraszamy do lektury.
Redakcja BM RP.
