Na podstawie art. 52a pkt 6 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz.U. z 2023 r. poz. 102) do zadań Biura Lustracyjnego należy w szczególności przygotowywanie i publikowanie na podstawie dokumentów zgromadzonych w archiwum Instytutu Pamięci katalogów zawierających dane osobowe pracowników, funkcjonariuszy i żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa, ze wskazaniem stopnia służbowego zajmowanych stanowisk, oraz organów bezpieczeństwa państwa, w których pełnili służbę lub pracowali. Kwestia ta była podnoszona przez Adama Rapickiego w publikacjach pt. „ W katalogu IPN na wieki wieków – ale czy na pewno? Światełko nadziei i uchylona furtka” i „Rzecz o tym, jak jeden Stary Pies…”.
Jeżeli chodzi o osoby, które zostały nieprawidłowo zakwalifikowane przez pracowników IPN, jako funkcjonariusze organów bezpieczeństwa państwa PRL, to należy przywołać wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2009 r., sygn. akt II CSK 622/08. Sąd Najwyższy uznał, że prawomocny wyrok sądu stwierdzający, że jest prawdziwe oświadczenie lustracyjne, iż określona osoba nie pracowała, nie pełniła służby ani nie była świadomym i tajnym współpracownikiem organów bezpieczeństwa państwa w rozumieniu „ustawy lustracyjnej z 1997 r.” wiąże sąd w sprawie o ochronę dóbr osobistych tej osoby. W postępowaniu o ochronę dóbr osobistych sąd może udzielić zabezpieczenia roszczenia poprzez zobowiązanie pozwanego Skarbu Państwa – Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu do zaprzestania publikacji danych osobowych powoda na stronie internetowej Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katalogu funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa określając czas trwania zakazu publikacji na okres 1 (jednego) roku od dnia doręczenia pozwanemu odpisu postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia. Jeśli w tym czasie proces nie zakończy się istnieje możliwość wystąpienia z nowym wnioskiem o zabezpieczenie.
Powstaje jednak wątpliwość czy publikowanie danych wszystkich osób, które kiedykolwiek pełniły służbę lub pracowały w organach bezpieczeństwa państwa PRL w dowolnym charakterze, znajduje dostateczne uzasadnienie. W pkt 8 tego samego artykułu odnoszącego się do osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe przewidziano w tym zakresie istotne ograniczenia. Na podstawie art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 roku, zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2 (Dz.U.1993.61.284) każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.
Europejski Trybunał Praw Człowieka zajmował się podobnym zagadnieniem w sprawie Soro przeciwko Estonii z 3 września 2015 roku (skarga nr 22588/08). Michaił Soro w latach 1980–1991 był zatrudniony jako kierowca w estońskim Komitecie Bezpieczeństwa Państwowego (KGB). W 2004 roku został poinformowany przez estońskie Służby Bezpieczeństwa Wewnętrznego, że jego nazwisko znajduje się na liście osób, które służyły w lub współpracowały ze służbami bezpieczeństwa bądź wywiadu lub kontrwywiadu sił zbrojnych państw okupujących Estonię, co zostanie ujawnione w dodatku do dziennika ustaw. Następnie opublikowano informację o zatrudnieniu Michaiła Soro jako kierowcy w oddziałach KGB. Soro, kierując skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, podniósł naruszenie art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że upublicznienie informacji o służbie skarżącego w aparacie służb bezpieczeństwa narusza prawo do ochrony życia prywatnego.
W preambule ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu określono, że: „Mając na względzie: – zachowanie pamięci o ogromie ofiar, strat i szkód poniesionych przez Naród Polski w latach II wojny światowej i po jej zakończeniu, – patriotyczne tradycje zmagań Narodu Polskiego z okupantami, nazizmem i komunizmem, – czyny obywateli dokonywane na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego i w obronie wolności oraz godności ludzkiej, – obowiązek ścigania zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i zbrodni wojennych, – a także powinność zadośćuczynienia przez nasze państwo wszystkim pokrzywdzonym przez państwo łamiące prawa człowieka, jako wyraz naszego przekonania, że żadne bezprawne działania państwa przeciwko obywatelom nie mogą być chronione tajemnicą ani nie mogą ulec zapomnieniu – stanowi się, co następuje:”. Dlatego też, publikowanie danych wszystkich bez wyjątku osób, które pełniły służbę lub pracowały w organach bezpieczeństwa PRL, nie jest uzasadnione celem tej ustawy, a w rzeczywistości utrudnia realizację tego celu i może naruszać art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Ponadto, publikacja danych osobowych następuje bez powiadomienia osób, które uznano za funkcjonariuszy lub pracowników organów bezpieczeństwa państwa PRL. Dopiero zapoznanie się z publikacją umożliwia rozpoczęcie procesu lustracyjnego na wniosek osoby pomówionej o pracę lub służbę w tych organach. Błędna kwalifikacja i publikacja może stanowić naruszenie dóbr osobistych, co naraża Skarb Państwa na konieczność wypłaty zadośćuczynienia.
Mając na uwadze powyższe, wydaje się uzasadnione dokonanie zmiany ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.
Po pierwsze, należy ograniczyć katalog funkcjonariuszy i pracowników, których dane podlegają publikacji, do osób zajmujących kierownicze stanowiska w organach bezpieczeństwa państwa PRL lub wobec których zostały wydane orzeczenia właściwych organów potwierdzające, iż przy wykonywaniu czynności służbowych popełniły przestępstwo przeciwko wymiarowi sprawiedliwości lub naruszające dobra osobiste obywatela i za to zostały zwolnione dyscyplinarnie, umorzono wobec nich postępowanie karne ze względu na znikomy lub nieznaczny stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu lub zostały skazane z winy umyślnej prawomocnym wyrokiem sądu (porównano art. 13 ust. 2 ustawy z dnia 18 lutego 1994 roku o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin, Dz.U. z 2023. poz. 1280, 1429, 1834).
Po drugie, nałożyć obowiązek na Biuro Lustracyjne przed rozpoczęciem publikacji (cały czas trwają nowe publikacje) powiadomienia osoby, której publikacja dotyczy, a w przypadku jej śmierci – powiadomienia osoby najbliższej zmarłego w rozumieniu art. 115 § 11 Kodeksu karnego, od powiadomienia odstępuje się, jeżeli od chwili śmierci tej osoby minęło 20 lat, a w przypadku bezsprzecznego ustalenia braku osób uprawnionych do powiadomienia, umieszczenie w katalogu następuje na podstawie decyzji Prezesa Instytutu Pamięci (analogicznie jak w art. 52a pkt 7). Przyznanie prawa osobie powiadomionej do złożenia oświadczenia lustracyjnego i poddania się procedurze lustracyjnej przed sądem powszechnym. Wstrzymanie publikacji do czasu prawomocnego zakończenia procesu lustracyjnego.
Po trzecie, w przypadku wszczęcia postępowania lustracyjnego wobec osoby, której dane zostały już opublikowane, zobowiązać Prezesa IPN do zawieszenia publikacji w katalogu do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia postępowania lustracyjnego przed sądem powszechnym.
Pozdrawiamy. Redakcja BM RP.
